Een gesprek met Anneke van der Velde, voorganger van de Vereniging van Vrijzinnigen, die in Levensbron aan Vloeddijk 62, ‘kerken’. Een gesprek over hoe wetenschap en religie binnen de vrijzinnige gedachte prima samen gaan, over het mens-zijn van Jezus, en de devotie voor muziek, kunst en literatuur; over hoe de wereld misschien wel toe is aan een nieuwe religieuze beleving die ruimte en geborgenheid geeft.
Ze bestaan al meer dan 111 jaar in Kampen; de Vereniging van Vrijzinnigen. In Kampen hebben ze zich begin vorige eeuw losgemaakt van de Hervormde Kerk. Daarmee waren ze bewust geen onderdeel meer van de PKN (Protestantse Kerken Nederland), omdat deze liberale geloofsgemeenschap vond dat dit hun vrijheid van anders geloven in de weg stond. ‘Vrijzinnigen zijn best eigenwijs’, zegt Anneke met een lach.
Glorietijd
Ooit, ten tijde van de glorieuze Hanze, vierde een ruimdenkende, liberale vorm van geloven (volgens sommigen de voorloper van het vrijzinnige gedachtegoed) in onze streken hoogtij. Handelaren waren werelds en gedroegen zich, ook in Kampen, niet anders. Door de eeuwen heen verstomde het liberale denken steeds meer, werd het vervangen door een meer orthodoxer geluid. Naar verluidt zou ook de industriële revolutie hier nog een rol in hebben gespeeld. Lokale fabrieken hadden behoefte aan arbeiders en die werden vooral gevonden in het behouden Staphorst en omstreken. Het zou mede hebben gezorgd voor de sterke opkomst van de tot op de dag van vandaag merkbare streng gelovige christelijke geloofsgemeenschappen in Kampen. Maar tijden veranderen. Zo is de ontkerkelijking de laatste tientallen jaren zeer snel gegaan. Bovendien is er sinds de jaren zestig meer belangstelling voor andere geloven, zoals het boeddhisme, gekomen. New age, yoga, meditatie; het zijn allemaal zaken die steeds meer onze interesse krijgen. Spiritualiteit is in al deze ontwikkelingen nooit verloren gegaan; misschien juist wel sterker geworden. ‘Mensen zoeken naar een manier om het leven in zijn diepste vorm te beleven. Met elkaar over verdriet en geluk te spreken. Mensen willen existentiële ervaringen vormgeven. In teksten, muziek, liturgie’, weet Anneke. ‘Dat is mens eigen. Vrijzinnigheid is een optie voor mensen die de spirituele dimensie van het bestaan in alle ruimte en rijkdom willen ervaren.’
Verstand
‘Vrijzinnigen nemen de wetenschap volstrekt serieus en ze slaan moraliteit hoger aan dan theologie’, vertelt de voorganger. Zelf is ze ook lid van de PKN ‘en dat is totaal geen probleem’ en kan ze prima meevoelen met mensen die ‘niet in God geloven’, maar ook met mensen voor wie ‘geloof heel veel betekenis heeft’. ‘Ook ik zou niet zonder mijn geloof kunnen, omdat het geloof in God de grond onder mijn voeten is, de geborgenheid waarin ik mij geaccepteerd voel, en de ruimte waarin ik volop mag leven.’ Maar als Vrijzinnige voorganger, én als mens, heeft ze een broertje dood aan iedere gelovige die zijn geloof als ‘het enige ware geloof’ aan de ander wil opdringen. Het typeert heel erg de vrijzinnige houding. ‘De vrijzinnigheid is ontstaan uit een verzet tegen opgelegde geloofsdogma’s. We gaan dus zelf anders gelovigen niet de maat nemen of de les lezen’, vertelt Anneke. ‘In deze tijd is het de uitdaging voor vrijzinnigen om vooral in positieve bewoordingen te formuleren wat ze wèl geloven. Zo zien we God als een liefdevolle aanwezigheid met wie de mens een relatie aan kan gaan, maar ook als een groot geheim dat slechts ten dele is te kennen. Vrijzinnigen laten altijd ruimte over voor het niet weten, het niet kennen. Voor hen is de dagelijkse moraliteit: ‘hoe ga je om met je medemens’ belangrijker dan theologiseren.’
Wetenschap
‘We krijgen vandaag de dag nieuwe mensen binnen die zijn stukgelopen op de reguliere kerken, op harde vormen of harde overtuigingen. Vaak zijn het weldenkende mensen die hun verstand niet meer in overeenstemming kunnen brengen met wat er beleden wordt.’ Logisch ook, meent Van der Velde, want de huidige mens is allang niet meer zo naïef en onwetend als de mens die in de Middeleeuwen leefde. Wetenschap en scholing heeft ons als mensheid veel nieuwe inzichten gebracht. ‘Vrijzinnigen zijn zelfbewuste weldenkende mensen die ook hun eigen verstand en hun eigen oordeel serieus nemen. Vrijzinnigen zijn minder geneigd zich onder het gezag van de kerk te stellen. Daarom hebben we ook geen Kerkenraad, maar een bestuur. Ook kennen we ‘het ambt’ niet, zoals andere kerken.’
Zelf werkt ze binnen de landelijke projectgroep ‘pionieren’ van de PKN. ‘Hierin zoeken we naar nieuwe vormen van ‘kerkzijn’, zo dicht mogelijk bij de eerste gemeente, bij hoe Jezus het heeft bedoeld. Zo ontstaan er plekken die super evangelisch zijn, maar ook vrijzinnig getinte plekken. Inmiddels zijn er al honderd van deze pioniersplekken gerealiseerd’, vertelt ze. ‘Ook binnen de Vereniging van Vrijzinnigen voel ik me wel eens een pionier. Probeer maar eens te vertellen wat geloof nu wel voor jou betekent, in deze tijd, als weldenkend, zelfstandig en kritisch mens. Dat is moeilijk. Kwetsbaar. Ook voor mij. Omdat je op de schouders van de traditie van eeuwen staat. Traditie, die een enorme rijkdom en wijsheid met zich meebrengt, maar soms ook vervormingen. Vaak voel ik de neiging om me te verdedigen ‘ja, ik geloof, maar niet heel zwaar, hoor’. Alsof mensen meteen denken dat je, als je toegeeft gelovig te zijn, meteen van de zwarte kousen kerk bent. Dat is een uitdaging. Durven toegeven dat je gelovig bent, zonder bang te zijn voor het oordeel van een ander.’
Ruimte bij Vrijzinnigen
Bij de Vrijzinnigen is ruimte om jezelf te zijn. Geen van boven opgelegde doctrine, maar ruimte voor het ontwikkelen van je ‘eigen geloof’. ‘Er is bij ons veel ruimte om te geloven wat je zelf wilt, ruimte om het over jouw manier van geloven te hebben. Er is een warme betrokkenheid onderling. We bieden een variëteit aan vormen waarin geloof beleefd kan worden. Dat doen we op een hele eigentijdse manier. We staan open voor meer antwoorden en meer mogelijkheden.’
Hebben we geloof dan nodig, als moderne mens? Anneke: ‘Je kunt ook een goed en betekenisvol leven leiden zonder geloof. Maar voor mij is het een wezenlijk onderdeel van mijn bestaan. Als het geloof niet bestond, dan zou het moeten worden uitgevonden. Het geeft zoveel mogelijkheden om het leven volop te ervaren en te delen. Het biedt troost, geborgenheid en levensvreugde.’